Speculaties zijn de nieuwe feiten. Vroeger waren er feiten. Feiten zijn zaken die zeker zijn, en waar gebeurd, zoals men ze rapporteert. Journalisten checkten en dubbelcheckten feiten.
Naast feiten waren er meningen. Meningen zijn vrije opinies en gedachten. Gedachten zijn vrij, maar als men meningen uit die iemand kunnen benadelen, kan je op een schadevordering enkel succesvol antwoorden met het verweer dat je mening rust op een correcte feitelijke grondslag.
Vandaag moeten we aan de feiten en meningen de rubriek van de speculaties toevoegen. We beleefden de weken van de speculatie, dankzij de berichtgeving over de Bende van Nijvel en de evoluties in Catalonië.
EEN BENDE NIEUWS
Inzake de Bende werd het brandje gesticht door een advocaat van de club van theatrale advocaten met een oud gerucht over de identiteit van de reus. De rest is geschiedenis: dagenlange speculatie over welke feitelijkheden er zouden kunnen geweest zijn, en wie of wat er nu in het vizier van het onderzoek zou zijn of er juist aan zou ontsnapt zijn.
Ieder zijn perceptie, ieder zijn speculatie, en ieder zijn waarheid. De leuze ‘ieder zijn waarheid’ is gelijk aan: helemaal géén waarheid. Dan resten enkel nog geruchten. De aandacht voor feiten was beperkt, controle van de aannemelijkheid of het waarheidsgehalte bleef achterwege.
Speculaties zijn immers oncontroleerbaar. Ze betreffen de toekomst en die laat zich lastig onderwerpen aan bewijs. Speculaties gaan over wat iemand mogelijk zal doen of nalaten. Daarmee behoren ze tot de geruchtenmolen en zijn ze per definitie subjectief. Soms zijn ze zo fantasierijk dat er niets te controleren is.
CATALAANSE SPEXIT
Ook de gebeurtenissen in Catalonië leidde tot een speculatie-diarree. Misschien toch eerst enkele feiten:
– De regionale autoriteiten lanceren een referendum over de onafhankelijkheid van de Catalaanse regio. Feit.
– Dat referendum is in strijd met de Spaanse Grondwet. Feit: zie het arrest van het Spaans Grondwettelijk Hof. Feit.
Spaanse regio’s genieten een zekere mate van zelfbestuur maar ze moeten de territoriale integriteit van het Spaanse Koninkrijk respecteren, ze kunnen aan dat Koninkrijk zelf niets wijzigen. De Catalaanse autonomie is geregeld in Spaanse wetgeving, goedgekeurd door het Parlement in Madrid. Het Grondwettelijk Hof verbiedt uiteraard het Catalaans referendum te organiseren.
Meer feiten:
- De Catalanen organiseren in weerwil van het Spaans optreden hun onwettig referendum. Feit.
- De Spaanse politie rukt in oktober té drastisch en hardhandig uit tegen de burgerlijk ongehoorzame overheid en Spaans/Catalaanse burgers. Feit.
- 42% van de stemgerechtigde Catalanen gaat stemmen en daarvan stemt 90% voor de onafhankelijkheid. Feit.
- Van 7,5 miljoen Catalanen hebben er 2,3 miljoen hun stem uitgebracht, of een minderheid (42,3%) van de stemgerechtigde inwoners van de regio. Daarvan stemt 90% of 972.900 Catalanen pro onafhankelijkheid. Feit.
- De Catalaanse autoriteiten verklaren het referendum geldig en onderschrijven het resultaat. Feit.
- De Catalaanse regionale regering roept de onafhankelijkheid van de regio uit. Feit.
Redacties zijn ook hier uitgerukt met veel speculatie over toekomstige gebeurtenissen: gaat het referendum wel door, of niet? Wat wordt het resultaat? Wat zal de Catalaanse regering met dat resultaat doen? Als de Catalaanse regering dat doen, wat zal dan de Spaanse regering in Madrid doen? Hoe zal Puigdemont dan reageren? En dan de max: waar is Puigdemont? Onderweg naar waar? En hoe dan? En waarin Brussel is hij dan? De hele internationale persmeute staat dan aan het NV-A-kantoor in Brussel, en dat zien we rechtstreeks in alle journaals. Puigdemont is er nooit geweest.
SPECULATIE IS NEGATIE VAN JOURNALISTIEK
Kortom: speculatie alom, over mogelijke feiten in de toekomst.
Met speculatie neemt journalistiek verder afstand van zijn objectiveringsambitie. Nochtans is dat de echte belofte van goede journalistiek aan de samenleving: topjournalistiek controleert voor ons de aannemelijkheid van elk feit of gerucht, en beschouwt het als zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid om ons van de ware toedracht in te lichten. Zo draagt journalistiek bij tot de werking van de samenleving en van de maatschappelijke processen.
Het speculatiepad draagt daar niet toe bij, het desoriënteert, en voegt aan geruchten alleen maar andere geruchten toe. Die gaan nu niet alleen maar over wat er gebeurd zou zijn, maar over wat er zou kunnen gebeuren. Dat is erg, omdat die optie ook meebrengt dat de controle van de werkelijke feiten er ook onder lijdt. Daar zijn helaas voorbeelden van.
FEITENCONTROLE IS VAN VROEGER
Zo kon op voorpagina’s en in prime time vernomen worden dat de Spaanse overheden de Catalaanse regionale autoriteiten dreigden te vervolgen omwille van een opinie. Dat is een pertinente leugen, zonder journalistieke tegenspraak te pas en te onpas gedebiteerd. Journalistiek ruimde de baan ten voordele van emotie en leugen. Redacteurs vroegen niet verder, het was blijkbaar journalistiek voldoende dat iemand zijn emotie aan het debat toevoegde. Hier was veel plaats voor journalistieke bevraging, doch men liet dit liggen. De kern is immers dat de Catalaanse autoriteiten worden vervolgd voor manifeste onwettigheden en ongrondwettigheden waarop forse strafrechtelijke sancties staan. Ze zijn nooit verontrust voor de uiting van hun mening, die is altijd volledig vrij gebleven.
Een ander politicus suggereerde dat het niet mogelijk is dat de Catalaanse autoriteiten in Spanje een eerlijk proces kunnen krijgen. Opnieuw niet tegengesproken. Spanje is in Straatsburg 56 maal veroordeeld wegens schending van de fair proces-regel van het Europees Mensenrechtenverdrag, België zelfs 109 maal. Maar die cijfers houden niet in dat er geen eerlijk proces kan gevoerd worden in Spanje. Met uitzondering van de periode van forse staatsrepressie tegen het Baskisch terrorisme, is Spanje een rechtsstaat die niet gekend is voor zijn onvermogen om de rechten van verdediging correct te respecteren. Feit. Opnieuw werd een loze bewering van een sympathisant van de Catalaanse beweging niet tegengesproken.
Nog een derde wist dat te vertellen dat de Spaanse rechtsstaat is opgeheven, gelet op de mogelijk zware straffen op de wetsovertredingen van de Catalaanse regionalisten. De meeste landen zetten zware straffen op dergelijke delicten, dat is wellicht… een kenmerk van een rechtsstaat. Die moet ook zichzelf verdedigen – inbegrepen zijn territoriale integriteit. Rechtsstaten doen dat, overal en altijd. Feit.
En wie zich aan een gerechtelijke oproeping om zich vrijwillig te melden, wordt opgespoord en gedwongen voorgeleid, in dit geval met een Europees aanhoudingsmandaat. Feit. Maar feiten werden minder belangrijk, er is weinig kader over, weinig toelichting.
De drie uitspraken zijn van Vlaamse politici van de nationalistische obediëntie. Ze uitten er hun sympathie mee voor hun Catalaanse vrienden. Sympathie voegt emotie toe, maar draagt niet altijd bij tot de waarheid; daar gingen ze recht tegenin. Zonder wederwoord, zonder extra journalistieke vragen of analyse.
Ook de advocaat die het Bendebrandje stichtte, goot inmiddels verder olie op het vuur. Vanop de Boekenbeursstand van zijn uitgever, waar hij zichtbaar zijn nieuwe boek tekent breit hij – uiteraard enkel met de allerbeste bedoelingen – rustig verder aan zijn aankondigingen van niets, met veel geheimzinnigheid en media-aandacht. Gelukkig kon ditmaal een onderzoeksrechter duiding geven en de advocaat op zijn plaats zetten met diens ongepaste publieke verklaringen.
De internationale pers voert aan dat Rajoy en Puigdemont elkaar in een institutionele wurggreep houden omdat ze zo de fatale aandacht voor de corruptie van hun regimes kunnen afwenden. Spaanse en Catalaanse oppositiepartijen hebben daar al veel aanwijzingen voor naar voor gebracht, maar het Vlaams publiek vernam er weinig over. Misschien was zulke gegeven toch eens wat journalistieke aandacht waard?
DIT KAN DUS BETER
De journalistieke focus moet primordiaal gericht zijn op feiten: wat, wanneer, waar – dat zijn de eerder gemakkelijke vragen – en ook: wie en waarom – dat zijn vaak moeilijke vragen. Het is altijd een heikele zaak om de échte ware feiten bloot te leggen, en de klassieke vijf vragen te beantwoorden. Dat vergt controle, controle en controle. Tot het beeld over de werkelijke feiten minstens voldoende aannemelijk wordt. Eerder brengt men niets naar voor.
Dat is iets anders dan speculaties en emoties. Dat laatste kan iedereen, daar hebben we geen journalisten voor nodig.
Gepubliceerd op www.vrt.be/vrtnws op 2 november 2017