Overdrijving en provocatie zijn gekende journalistieke stijlfiguren waarin redacties zeer bedreven zijn; ze zijn gelegitimeerd in de vaste mediarechtspraak van het Hof in Straatsburg. Dat is niet het geval met amalgaamjournalistiek, het op één lijn stellen van onvergelijkbare zaken. Dat kan een keer aardig overkomen, maar vaak bruskeert die stijlfiguur terwijl er behoefte was aan nuance en zin voor detail. Dan ondersteunt de vorm niet meer de inhoud, maar lijdt de inhoud onder de vorm.
Waarom komt de Europese Commissie wel met een forse aanbeveling over de rechtsstaat in Polen, en liet ze dit na toen in Spanje verkozenen van het volk werden aangehouden omwille van een meningsuiting? Die vraag duikt op in nationale en internationale journalistiek. De Spaanse toestand had eenzelfde uitbrander verdiend als de Poolse, dan zou de Europese Commissie niet het verwijt krijgen van een ongelijke behandeling van de Poolse situatie, zo luidde in veel gevallen het journalistiek refrein.
Dit is een typisch voorbeeld van amalgaamjournalistiek. De ene situatie is bij nauwkeurige analyse totaal verschillend van de andere. De verschillende wijze waarop de Europese autoriteiten erop reageren rust op dit fundamenteel verschil en is totaal gerechtvaardigd. Een nauwkeurig onderzoek van de feiten zou journalisten tot dat inzicht hebben gebracht; een oppervlakkige kennisname van het verschil in Europese reactie inspireerde een valse gelijkschakeling van zeer verschillende omstandigheden.
De huidige Poolse regering zet stappen die niet verenigbaar zijn met de Poolse Grondwet, en in strijd met de waarden van de Europese Unie en het Europees Mensenrechtenverdrag. Die basisbeginselen zijn: eerbied voor de menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten. De rechtsstaat (“rule of law”) is geen geringe zaak, en vereist onder meer dat het rechtskader voorgaat op àlles – ook op de handelingen van regeringen of overheden. Iedereen is gebonden door het dezelfde rechtsregels, alle overheden en alle burgers: dàt is de kern van de rechtstatelijke afspraak. De reden is dat buiten het recht enkel de vernietiging van universele mensenrechten rest, kortom: favoritisme, privileges en willekeur.
Het is dus nodig dat journalistiek zorgvuldig de feitelijke werkelijkheid analyseert, en niet meehuilt met ideologische of populistische slogans. Inzake Polen is de eenvoudige werkelijkheid dat de Poolse regering de rechterlijke controle van haar beslissingen wil ondermijnen. Daartoe keurde ze wetswijzigingen goed die plots de leeftijdsgrens van de hoogste Poolse magistraten drastisch verlaagt zodat ze moeten opstappen. En ook werd het benoemingsorgaan ontmanteld zodat het bevolkt kan worden met trouwe partijleden van de huidige meerderheid. Op die manier kan men onderdanige, partijdige rechters benoemen en kan de regering de eigen Poolse Grondwet aan haar laars lappen. Dat is strijdig met de Europese beginselen, en dus moet Eruopa, na meerdere waarschuwingen en besprekingen, kordaat optreden.
In Spanje daarentegen overtrad de Voormalige Catalaanse regering de Spaanse Grondwet en de arresten van het Grondwettelijk Hof, en legde het de waarschuwingen en besluiten van de Spaanse regering naast zich neer. Die kon niet anders dan ingrijpen en het referendum, waarvan iedereen wist dat het onwettig was, verbieden. Ze moest ook reageren tegen de Catalaanse autoriteit die rechtsgevolg wilde toekennen aan het onwettig referendum. Zo wil het de Spaanse Grondwet en wetgeving in de Spaanse rechtsstaat: die moest zichzelf beschermen tegen onwettig optreden van een deelregering. De Europese autoriteiten hebben geen enkele bevoegdheid om daarin tussen te komen; in juridische termen is dat een pure binnenlandse aangelegenheid. Het politie-optreden was te streng en er werd onnodig geweld gebruikt, maar daarover gaan de Europese autoriteiten niet. Niemand is in Spanje vervolgd voor zijn loutere mening, voor de uiting van haar of zijn wens dat Catalonië onafhankelijk zou worden. Die leugen werd en wordt er nochtans hier bij ons fors ingehamerd, dat is verkeerd. Zowel politici als media moeten beseffen dat het publiek debat behoefte heeft aan de juiste feiten, niet aan “alternative facts”.
Polen negeerde kernbeginselen van de rechtsstaat, Spanje handhaafde ze. Ten opzichte van Polen moest de Europese Commissie optreden, tegenover Spanje kon ze dat niet en was er ook geen aanleiding voor. Er werd niet gehandeld met “twee maten en twee gewichten” zoals sommigen oppervlakkig voorhielden.
Onafhankelijke rechterlijke controle op de manier waarop regeringen handelen is een sluitstuk van de “rule of law” of van de rechtsstaat, en het is in een democratie levensnoodzakelijk. Als we daarop toegeven, laten we toe dat rechterlijke autoriteiten worden onderuit gehaald wanneer ze niet in de pas lopen van een heersende elite. Turkije leverde een tragisch voorbeeld: magistraten die “verkeerde” uitspraken deden werden er afgezet en aangehouden, ze werden vervangen door partijdige rechters die naar de pijpen dansen van de heersende elite van de AKP-partij en President Erdogan. De rechtsstaat is er vernietigd. Trump schopt en slaat verbaal naar onafhankelijke magistraten en draagt onbekwame federale rechters voor, die gelukkig stootten op de “check and balances” van de Senaat. En nu de patron van de FBI met zijn onafhankelijk Ruslandonderzoek wel heel dicht in de buurt van het Witte Huis komt, dreigt Trump er ook weer mee de man af zetten. Trump’s roeptoeter FOX NEWS, een pure propagandazender, bereidt de weg al voor. In Engeland werden de rechters die, geheel in overeenstemming met de constitutionele beginselen van het UK, oordeelden dat de uitvoering van het Brexit-referendum een wettelijke grondslag nodig had door een stemming in het House of Commons, door de populistische tabloids gebrandmerkt als “enemies of the people”.
Dat zijn praktijken die niet verenigbaar zijn met onze waarden. Journalisten zijn daarvan een garant, dat is hun kerntaak. Dat veronderstelt diepe kennis van de onderliggende materie in verband met de rechtsstaat, en van de verschillen tussen verschillende situaties. De amalgaamredenering leidt nooit tot goede journalistiek.
Op 21.12.2017 gepubliceerd op www.vrt.be/vrtnws